Teorie treści opierają się na wyjaśnieniu wewnętrznych przyczyn wyzwalających zachowania ludzi, identyfikując i klasyfikując ich potrzeby, które są źródłem motywacji. Dla motywowania pracowników dają obraz każdego człowieka, jako odrębnej jednostki o różnych potrzebach.
Hierarchia potrzeb Maslowa
Abraham Maslow, psycholog kliniczny, wprowadził teorię nazwaną hierarchią potrzeb Maslowa. Jego teoria wyjaśnia w jaki sposób ludzie w różnych sytuacjach demonstruj ą różne potrzeby, które mają swój hierarchiczny porządek.
Hierarchia potrzeb Maslowa jako teoria motywacji
Według Maslowa człowiek mając zaspokojoną potrzebę pierwszego rzędu sięga po następną, z wyższego poziomu. Hierarchię potrzeb przedstawia Rys. 1.2.
potrzeby redukcji odczuwalnych braków
Rys. 1.2. Piramida Potrzeb wg Maslowa
Źródło: opracowanie własne
Jak wynika z Rys. 1.2. w hierarchii potrzeb podstawę stanowią potrzeby fizjologiczne (zwane też egzystencjalnymi), a więc podstawowe potrzeby przetrwania: pożywienie, woda, tlen, sen. Kolejnym szczeblem są potrzeby bezpieczeństwa, a więc zapewnienie sobie bezpieczeństwa, stabilności, ochrony, porządku, sprawiedliwości oraz wyeliminowanie zagrożeń. Potrzeby te pojawiaj ą się wówczas, gdy potrzeby fizjologiczne zostaną zaspokojone. Na kolejnym etapie występują potrzeby społeczne (zwane też przynależności i miłości). Do nich zaliczamy relacje z innymi ludźmi, nawiązywanie przyjaźni, potrzebę afiliacji, przynależności do grupy.
To bardzo ważny etap, gdyż niezaspokojenie tych potrzeb może doprowadzić do zamknięcia się w sobie jednostki, poczucia wyobcowania i odtrącenia. To natomiast będzie miało negatywny skutek dla funkcjonowania jednostki w społeczeństwie oraz w miejscu pracy, gdzie zmniejszy jego efektywność. Kolejnym szczeblem są potrzeby uznania (wartościowania, szacunku). Pojawiają się, gdy potrzeby poprzednie są zaspokojone. Odnoszą się one nie tylko do sprawnych relacji z innymi ludźmi, ale także do konieczności uznania działań w oczach innych ludzi. Ważne staje się, by inni uznali profesjonalizm i docenili wysiłki jednostki. Jednak tu pojawiają się niebezpieczeństwa. Jeśli jednostka zbyt silnie będzie pragnęła uznania i poklasku może to utrudnić współpracę z nią i zahamować efektywność. Ostatnim etapem są potrzeby samorealizacji. Tu jednostka koncentruje uwagę na wykorzystaniu w pełni swego potencjału i osiąganiu celów.
Dużą rolę odgrywają tu ambicje jednostki i satysfakcja z uzyskanych wyników. W przeciwieństwie do czterech poprzednich potrzeb, potrzeba samorealizacji nigdy nie zostaje zaspokojona. Dochodzi tu do ciągłego rozwoju, stawiania sobie coraz ambitniejszych celów. Należy tu jednak mieć na uwadze niebezpieczeństwa związane z niemożliwością zaspokojenia pewnych celów. Niekiedy jednostka może stawiać przed sobą cele nie do spełnienia w imię tzw. chorych ambicji. Niezaspokojenie ich doprowadzi do załamania rozwoju jednostki. Na bazie swej piramidy Maslow sformułował dwie zasady:
- zasadę deficytu – która mówi o tym, że ludzie dążą do zaspokojenia kolejno pojawiających się potrzeb,
- zasadę rozwoju – która mówi o tym, że w istocie zachowanie człowieka będzie motywowane przez najniższą w hierarchii niezaspokojoną potrzebę.
Potrzeby te Maslow podzielił na dwie kategorie – potrzeby niższego rzędu (podstawowe) do których zaliczamy potrzeby fizjologiczne i bezpieczeństwa oraz potrzeby wyższego rzędu, a więc społeczne, uznania i samorealizacji. W tej klasyfikacji dzieli się potrzeby Maslowa na grupę potrzeb redukcji (do których zaliczamy fizjologiczne, bezpieczeństwa, społeczne i uznania) oraz grupę potrzeb rozwoju (tu należą tylko potrzeby samorealizacji). Potrzeby człowieka są oczywiście zmienne w czasie – w miarę rozwoju osobowości mniejszą uwagę jednostka przywiązuje do potrzeb niższych, a większą uwagę skupia na potrzebach wyższego rzędu. Dynamikę potrzeb w miarę rozwoju człowieka przedstawia Rys. 1.3.
Rys.1.3.Dynamika potrzeb w miarę rozwoju osobowości człowieka
Źródło: J. Penc (1996).
Jak więc widać na Rys. 1.3. w miarę rozwoju potrzeb człowieka zmienia się siła motywacji i inny szczebel potrzeb jest najważniejszy dla jednostki.
Teoria hierarchii potrzeb Abrahama Maslowa jest jednym z najbardziej znanych i powszechnie przywoływanych modeli w psychologii motywacji. Maslow, amerykański psycholog humanistyczny, zaproponował swoją koncepcję w latach 40. XX wieku, zakładając, że ludzkie potrzeby są uporządkowane hierarchicznie, a zaspokojenie potrzeb niższego rzędu stanowi warunek uaktywnienia się potrzeb wyższego rzędu. Teoria ta, mimo że była wielokrotnie krytykowana i modyfikowana, wciąż znajduje zastosowanie w pedagogice, psychologii pracy, zarządzaniu zasobami ludzkimi oraz w rozwoju osobistym.
U podstaw piramidy Maslowa znajdują się potrzeby fizjologiczne, czyli najbardziej podstawowe potrzeby organizmu, niezbędne do przeżycia. Są to m.in. potrzeba jedzenia, wody, snu, odpoczynku czy schronienia. Dopóki potrzeby te nie są zaspokojone, człowiek koncentruje się niemal wyłącznie na ich realizacji, odsuwając inne kwestie na dalszy plan. Maslow zakładał, że dopiero po zaspokojeniu tych fundamentalnych wymagań człowiek może przejść do realizacji potrzeb wyższego rzędu.
Drugim poziomem w hierarchii są potrzeby bezpieczeństwa. Obejmują one zarówno bezpieczeństwo fizyczne (ochrona przed przemocą, chorobą, niebezpieczeństwem), jak i ekonomiczne (stałe dochody, stabilność zatrudnienia, pewność jutra). W społeczeństwach rozwiniętych potrzeby te wiążą się z ubezpieczeniami zdrowotnymi, emerytalnymi, zabezpieczeniami socjalnymi oraz regulacjami prawnymi. Gdy człowiek odczuwa zagrożenie – np. w sytuacjach wojny, kryzysu ekonomicznego czy braku pracy – nie jest w stanie skupić się na rozwoju osobistym ani na relacjach z innymi.
Na trzecim poziomie znajdują się potrzeby przynależności i miłości. Maslow podkreślał, że człowiek jest istotą społeczną, która pragnie kontaktu z innymi, bliskości, więzi emocjonalnych oraz akceptacji. Potrzeby te realizowane są poprzez rodzinę, przyjaźń, związki romantyczne, przynależność do grup społecznych, religijnych, zawodowych. Niezaspokojenie tych potrzeb może prowadzić do poczucia osamotnienia, izolacji, depresji, a także do problemów z tożsamością. Dla młodzieży i młodych dorosłych potrzeby przynależności mają często kluczowe znaczenie i są silnym czynnikiem motywującym do określonych zachowań.
Kolejny poziom to potrzeby szacunku i uznania. Maslow dzielił je na dwa podtypy: potrzeby niższego rzędu – czyli potrzeba statusu, prestiżu, uznania społecznego, oraz potrzeby wyższego rzędu – takie jak potrzeba wewnętrznego szacunku, pewności siebie, samodzielności. Zaspokojenie tych potrzeb daje poczucie własnej wartości i znaczenia, natomiast ich frustracja może prowadzić do kompleksów, zaniżonego poczucia własnej wartości czy nadmiernej zależności od opinii innych. W kontekście zawodowym i edukacyjnym potrzeby te ujawniają się w dążeniu do osiągnięć, awansu, pochwał, ocen pozytywnych, nagród.
Na szczycie hierarchii znajduje się potrzeba samorealizacji. Oznacza ona dążenie do urzeczywistnienia własnego potencjału, rozwoju osobistego, osiągnięcia pełni możliwości twórczych, intelektualnych, moralnych. Samorealizacja jest procesem bardzo indywidualnym – dla jednej osoby będzie to rozwój duchowy, dla innej osiągnięcie mistrzostwa w sporcie, a dla jeszcze innej – napisanie książki czy założenie rodziny. Maslow uważał, że tylko osoby, które zaspokoiły wszystkie niższe potrzeby, są w stanie osiągnąć ten poziom. Samorealizacja staje się wtedy głównym źródłem motywacji i satysfakcji życiowej.
Teoria Maslowa jest wyjątkowa, ponieważ przedstawia motywację jako proces dynamiczny – zmieniający się w zależności od etapu życia, sytuacji życiowej i doświadczeń jednostki. Nie jest to sztywna struktura – Maslow sam podkreślał, że potrzeby mogą się przenikać i że człowiek może działać w oparciu o potrzeby różnych poziomów jednocześnie. Dodatkowo, w późniejszych latach rozwinął swoją teorię, dodając do piramidy kolejne poziomy, takie jak potrzeba wiedzy i rozumienia oraz potrzeba transcendencji.
Zastosowanie hierarchii potrzeb Maslowa w praktyce – w pedagogice, zarządzaniu czy marketingu – pokazuje, że znajomość motywacji człowieka pozwala lepiej dostosować działania wychowawcze, strategie motywacyjne czy kampanie reklamowe. W edukacji świadomość tego, na jakim poziomie znajdują się aktualnie potrzeby ucznia, umożliwia stworzenie środowiska wspierającego jego rozwój. W biznesie pozwala tworzyć oferty i systemy motywacyjne trafiające w aktualne oczekiwania pracowników i klientów.
Choć współczesna psychologia poddaje piramidę Maslowa krytyce za brak empirycznego potwierdzenia sztywnej hierarchii oraz za zbyt uniwersalistyczne podejście, teoria ta wciąż jest punktem odniesienia w analizie zachowań ludzkich i procesów motywacyjnych. Jej siła tkwi w prostocie i intuicyjności – ukazuje, że za każdym działaniem człowieka kryje się potrzeba, a rozwój osobisty możliwy jest tylko wtedy, gdy zapewnione są podstawowe warunki egzystencji.